الآراء و الدیانات (کتاب)
الآراء و الدیانات کتابی درباره عقاید و باورهای پیروان ادیان و مذاهب و مکتبهای گوناگون کلامی و فلسفی به زبان عربی نوشته ابومحمدحسن بن موسی نوبختی (درگذشت حدود ۳۱۰ق)، فیلسوف و منجم و متکلم شیعی ایرانی و نویسنده کتاب فرق الشیعه که بارها به چاپ رسیده است.
از کتاب الآراء والدیانات اثری در دست نیست، لیکن مطالب آن به طور گسترده در کتابهای اسلامی مربوط به این موضوع بازتاب یافته است و این نشان میدهد که این کتاب از آوازهای بلند برخوردار بوده است.
اهمیت
ابن ندیم، نوبختی و خاندانش را به دوستداری علی(ع) و اولاد او ستوده و گفته است:
- او کتابهای بسیار گرد میآورد و شمار فراوانی از آن را به خط خود استنساخ میکرد. وی را کتاب الآراء و الدیانات است که آن را به پایان نرسانده است.
احمد بن علی نجاشی نیز او را به عنوان متکلمی مبرّز میستاید و میگوید:
- الآراء والدیانات کتابی بزرگ و نیکوست که من آن را بر استادم ابوعبداللّه (محمد بن محمدبن نعمانبن عبدالسلام معروف به شیخ مفید) خواندهام.
همچنین سید بن طاووس میگوید:
- کتاب الآراء والدیانات نوبختی اکنون در نزد من است و من از این کتاب به آگاهی وی از علم نجوم پی بردم.
موقعیت کتاب در میان آثار دیگر
نیمه دوم سده سوم قمری که نوبختی در آن میزیسته، روزگار جوش و خروش اندیشههای گوناگون و کشاکش آزاد فرقهها با یکدیگر بوده است. درگیری زبانی و قلمی به ارزیابی باورهای مخالف منحصر نمیشده، بلکه به شرح و نگارش تاریخ آن فرقهها و عقاید ایشان نیز کشیده می‌شده است. همزمان با او یا اندکی پیش و پس از وی، افراد بسیاری به این کار پرداخته‌اند که اقبال آشتیانی برخی از ایشان را یاد کرده است.
آقا بزرگ تهرانی او را نخستین دانشمند مسلمان میداند که درباره ملل و نحل و آراء و فرقه ها کتاب نوشته است. دیگر کسانی که در این زمینه چیزی نوشته اند، همگی متأخر از او بوده اند: ابوبکر باقلانی، ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، ابوبکر احمد بن محمد اصفهانی، ابن حزم، شهرستانی و جز ایشان.
محتوا
کتاب الآراء والدیانات را پس از نوبختی، نویسندگانی مانند: مسعودی، ابن جوزی، ابن ابی الحدید و دیگران در دست داشتهاند. از اشارات آنان میتوان استنباط کرد که الآراء و الدیانات حاوی مطالبی بدین شرح بوده است: عقاید سوفسطاییان، عقاید ثنویان، عقاید فیلسوفان یونان، مذاهب هند و باورهای هندوان، مذاهب صابئیان و مجوسیان، آرای منجمان و اصحاب فلک، عقاید جهم بن صفوان، مذهب هشام بن حکم در تشبیه و تجسیم، عقاید مقاتل بن سلیمان و نعیم بن حماد و داوود جواربی از متکلمان شیعی و عقاید فیلسوفان رواقی.
پانویس
منابع
- آقابزرگ، الذریعه، ج۱، ص۳۴-۳۵، ج۱۶، ص۱۷۹.
- ابن جوزی، عبدالرحمن، تابیس ابلیس، بیروت، دارالکتبالعلمیه، ۱۳۶۸ق، ص ۸۳.
- ابن حزم، علیبن احمد، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، بیروت، دارالمعرفه، ۱۹۷۵م، ص ۱۹۴.
- ابن طاووس، علیبن موسی، فرجالمهموم، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۳ش.
- ابن ندیم، محمدبن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۸ق.
- اقبال، عباس، خاندان نوبختی، تهران، طهوری، ۱۳۵۷ش، ص ۱۴۰.
- خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العربیه، صص ۹۳-۹۴.
- قهپایی، عنایهاللّه علی، مجمع الرجال، قم، اسماعیلیان، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۱۵۷.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۵۰ق، ج۱، ص۳۱۱-۳۱۲.
- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه والاشراف، بیروت، دارصعب، ص ۳۴۳.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۹۴.
- نجاشی، احمدبن علی، رجال، قم، مکتبه الداوری، ۱۳۹۷ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: